Zakończenie

Otwarta dyskusja o Zagładzie była w PRL-u utrudniana lub niemożliwa. Mimo to temat pojawiał się, także w pracach twórców ludowych: z różnych powodów i w różnych okolicznościach. Znaleźliśmy dzieła w wielu mediach: rzeźby, tkaniny, ceramikę, malarstwo, rysunki, wycinanki, grafiki.

Prace te dają możliwość obserwacji, jak zmieniała się pamięć o Zagładzie w Polsce. Pozwalają śledzić związki osobistych, czasem traumatycznych, przeżyć z ideologią, religią, wędrującymi obrazami w mediach, krążącymi opowieściami, dziedziczonymi sposobami przedstawiania cierpienia. Poczuciem winy niemieckich lewicowych chrześcijan i nostalgią polskich Żydów zmuszanych do emigracji.

Czy to „Zagłada na sprzedaż”? Czy prowadzona po latach rozmowa sprawców ze świadkami? Gdzie w tym wszystkim jest miejsce ofiar?

Co te wizualne zapisy mówią o Zagładzie, co o ludziach, którzy się jej przyglądali podczas wojny? Co o społeczeństwie, które doświadczyło jej skutków?

Co to znaczy dziedziczyć spojrzenia postronnych na Zagładę? Kim jesteśmy – kim stajemy się – skonfrontowani z tym, co przedstawiają?